HENDESE VE CEBİR… AŞININ RİYAZİYESİ

Hüseyin AKSAKAL DÜNYA HALİ

Eskiler matematiğe riyaziye, geometriye hendese, aritmetiğe ise cebir derdi. Çoğunlukla akla gelmese de, hayatın akışında birçok gelecek öngörüsü, bu kavramların içerdiği sayılarla yapılır.

Mesela, bilim adamları, Koronavirüs salgınının ilk günlerinde vaka yayılım hızının aritmetik değil, geometrik artışlarla gerçekleştiğini söylemişti.  Yani vaka yayılım hızının ivmesi, 1,2,3,4… şeklinde değil, 1,2,4,8… dizisiyle ifade edilebiliyordu.  Vakaların düşmeye başladığı dönemlerde ise tam tersine aritmetik bir ivmeyle, yani daha yavaş azaldığını gözlemledik. Başka bir deyişle, vakaların artışı kolay, düşmesi zor oluyordu.

Aynı şekilde aşılama çalışmalarının salgını önleyecek seviyeye ulaşması için de matematiksel bir model geliştirmek mümkün.  Mesele bir model geliştirmek olduğunda, matematik—eskilerin deyimiyle riyaziye—kullanmayan bir yöntem de yoktur zaten.

Aşı çalışmalarının başarılı sonuç vermesi, sürü bağışıklığının kazanılması için, 82 milyonluk Türkiye nüfusunun yüzde 70’i ila 80’i arasında bir nüfusun aşılanması gerektiği kabul ediliyor.  Böyle hesap edildiğinde, 57,4 milyon ila, 65,6 milyon kişinin iki doz aşısının tamamlanması, ikinci dozun ardından iki haftalık bir sürenin geçmesi gerekiyor. Bu rakamları daha sonraki hesaplamalarda kullanmak üzere not almış olalım.

15 HAZİRAN SABİTİ…

Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, “Türkiye’nin günlük 1,5 milyon, belki 2 milyon aşı kapasitesinin olduğunu” söylemişti. Bu rakamları şifahi kabul etsek bile, 15 Haziran itibarıyla, 24 saat içinde 1 milyon 240 bin 311 kişinin aşılaması gerçekleştirildi.  Bu, bugüne kadar bir günde yapılan en fazla doz aşıyı ifade ediyor. Aşının bollaşmasıyla, bu miktar aşının günlük olarak yapılabileceğini kabul edip, bunu bir sabit sayı olarak kullanalım isterseniz.

Karamsar bakış açısıyla, 65,6 milyon kişiye iki doz aşı yapılacağını varsayımı üzerinden devam edelim. Yani 131,2 milyon doz aşı yapılması halinde, bu Koronavirüs denilen mendebur, bulaşacak insan bulmak için daha fazla zaman harcayacak, bulaş hızı, hastaların iyileşme sürecinin çok gerisinde kalacak ve aritmetik bir dizi halinde nihayet yok olana dek azalacak.  Bu paragraf da temel hipotezimiz olsun.

TOPLAM AŞI MİKTARI EKSİ BUGÜNE KADAR YAPILANLAR…

İki doz aşılama için gereken 131,2 milyon doz aşıyı alalım. Bugüne kadar yapılan 36 milyon 75 bin 066 rakamını ve bugüne kadar hastalığı geçirdiği açıklanan 5 milyon 342 bin 28 kişiyi bu toplamdan düşelim. Elimize geçen 89 milyon 782 bin 972 rakamı, bize başarılı bir sonuç için yapılması gereken toplam aşı miktarını ifade eder.  Bu rakamı, günlük aşı miktarına böldüğümüzde ise aşılamanın tam olarak kaç gün sonra biteceğini kestirecek bir rakam elde edersiniz.  İşlemi yaptığınızda, 89 milyon 782 bin 972 bölü 1milyon 240 bin 311 işleminin sonucu yaklaşık 72,4 ediyor. Yani yaklaşık  olarak 72 gün sonra aşılama işlemi tamamlanmış olacak.

Bugün 16 Haziran olduğuna göre,  27 Ağustos tarihinde—yüzde 70’lik hesaba göre ise çok daha erken—aşılama işlemi ülke genelinde etkili bir sonuç verecek seviyeye ulaşmış olacak

ZONGULDAK GEÇ KALMAMALI…

Bildiğiniz gibi, Zonguldak’ta 2020 yılı Adrese Dayalı Nüfus kayıt sistemi verilerine göre 591 bin 204 kişi yaşıyor. Bu rakamın yüzde 80’i—yani aşılamanın etkili seviyeye ulaşması için yapılması gerekli miktar— 472 bin 963 eder.  İki doz aşı yapılacağını düşünürseniz, 945 bin 926 doz aşının yapılması gerekir.

Zonguldak’ta bugüne kadar birazı iki doz, birazı tek doz olmak üzere 332 bin 992 doz aşı gerçekleştirilmiş.  Etkili aşı miktarı toplamından bu rakamı çıkardığımızda ise 612 bin 934 doz aşının daha yapılması gerektiği sonucuna varırız. Bundan hastalığı atlatan ve antikor oluşturanları çıkarırsanız—Zonguldak’ta toplam vaka sayıları konusunda bilgi eksikliği bulunduğundan toplamda 40 bin diyelim— 572 bin 934 doz aşı yapılacağı sonucu ortaya  çıkıyor.

Zonguldak’ta günlük aşı rekoru, on bin dozun biraz üstü veya aşağısında. Bu miktarı on bin kabul edersek, 57 gün sonra, yani 13 Ağustos’ta Zonguldak’ta etkili sonuç alacak aşı miktarına ulaşılmış olacak.  

Hem ülke genelinde, hem de Zonguldak’ta aşı konusunda lojistik sıkıntılar yaşanmazsa aşağı yukarı manzara budur.

OLMAZ DEMEYİN!

Matematiğin sayıları, bunların üzerine bir SWOT analizi yapılmadığı sürece işe yaramazlar. Bu rakamların ortaya koyduğu fırsat ve tehditleri, güçlü ve zayıf yanları da doğru değerlendirmek gerekir.

Bir kere, yukarıdaki tarihleri yeterli kabul etmenin bir yolu yok. Zira iki aşı uygulaması arasında geçmesi gereken bir süre var. (Sinovac için 28, Biontech için 45 gün) Bu süreler, aşılamanın istenildiği gibi gitmesi durumunda bile antikor oluşması süresinin uzamasına yol açacaktır. Okulların ağustosun son haftasına açılacağını ve kayıpların azalması gerekliliğini göz önüne alırsanız, bu sürenin daha da kısaltılması gerektiği sonucuna varırsınız.

Temel hipotezin zayıf tarafı, herkesin rahatça randevu alabileceğine ilişkin yanlış inanıştan kaynaklanıyor. Bu durumun bertarafı için, randevu almakta zorluk yaşayabilecek kesimlere yönelik ayrı bir çalışma yürütülmesi gerekiyor. Bunun için özellikle kırsalda, aşı randevusu almakta zorluk yaşayanları belirleme mecburiyeti var. Bunun yolu da muhtarlar veya pandemi döneminde aktif rol üstlenen dayanışma grupları eliyle randevu alamayanların toplu olarak belirlenip randevuların oluşturulmasından geçiyor.

Ayrıca, çalışma hayatının daha az etkilenmesi için fabrikalar ve OSB’ler gibi toplu istihdam noktalarında gezici aşı ekiplerinin kurulması—Ankara’da bunun bir örneğinin yapıldığına dair bir haber vardı dün—yararlı olacaktır.  Aşılama için devlet hastanelerinin yanı sıra, aile sağlığı merkezleri ve özel sağlık kuruluşlarının da etkili şekilde devreye girmesiyle, yukarıdaki rakamların daha geriye çekilmesi mümkün görünüyor.

Aslında en büyük görev vatandaşa düşüyor. Aşısı tanımlanan tüm grupların vakit geçirmeden randevusunu alıp aşısını yaptırması halinde öngörülerin tutmaması için bir neden yok. Böyle olmaz da aşı karşıtlığı, randevu almakta yaşanan güçlükler gibi olumsuz etkiler söz konusu olursa, bu seneyi tamamen yitirmek de mümkün.

Belki bu “karşıtlık” garabeti de, iki doz aşı olanların maske takma zorunluluğunun kaldırılmasıyla etkisini yitirir… Olmaz diye bir şey yok… Her şey olabilir…

Hüseyin AKSAKAL DÜNYA HALİ Tarafından Yazılan Son Yazılar